Konak Meydanı: Modern Yönetim Merkezi

16. yüzyılın sonlarından itibaren, Osmanlı Devleti’nin taşra idaresinde önemli değişimler yaşanmaya başlamıştır. Bu döneme kadar taşra, başkent İstanbul’dan atanan idareciler eliyle ve tımar sistemi çerçevesinde yönetilmiştir. Fakat 16. yüzyıldaki nüfus artışı, savaş teknolojisinin ilerlemesi, ateşli silahların giderek önem kazanması, savaşların geçmişe kıyasla daha uzun sürmesi ve coğrafi keşiflerden sonra Avrupa’da değerli madenlerin bollaşmasına bağlı olarak fiyatların artması Osmanlı Devleti’nin önüne sorun olarak çıkmış, bu sorunların çözülmesi ve yeni ihtiyaçların karşılanması için taşra idaresinde bazı değişikliklerin yapılması zorunlu hâle gelmiştir. Söz konusu gelişmelere bağlı olarak devletin önceki dönemlere nazaran daha fazla ve daha düzenli gelire sahip olmasını gerektiriyordu. Bundan ötürü 17. yüzyılın başından itibaren, tımar sistemi çözülmeye başlamış ve yerini iltizam sistemine bırakmıştır.  

Vergi gelirlerinin belli bir dönem için peşin olarak satılması esasına dayanan iltizam sisteminin giderek yaygınlaşması, taşrada payitahtın etkisinin giderek azalmasına ve buna karşılık “âyan” olarak adlandırılan yeni bir zümrenin güçlenmesine yol açmıştır. Bu durum, özellikle II. Viyana Kuşatması ve sonrasında uzun bir süre devam eden savaş hâli nedeniyle pekişmiş ve âyanlar bulundukları bölgenin siyasi ve idari hâkimleri hâline gelmiştir. 18. yüzyıl boyunca merkezî otorite karşısında giderek güçlenen âyanların konumu, 1808 yılında ilan edilen Sened-i İttifak ile de teminat altına alınmıştır.

Süreç, İzmir’de de diğer taşra bölgelerindeki gibi ilerlemiştir. Özellikle 18. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Kâtipzade ailesi, İzmir’in idaresini ele almıştır. İzmir’in Konak ilçesinin ismi, ailenin ikâmeti olan konaktan gelmekte ve günümüzde bu konağın olduğu yerde İzmir Hükûmet Konağı bulunmaktadır. 19. yüzyılda yaşanan gelişmelerin sonucunda bu bölge, Konak Meydanı adıyla İzmir’in modern yönetim merkezine dönüşmüştür.

Osmanlı Devleti, Rusya’nın giderek güçlenip önemli bir tehdit hâline gelmesi ve Fransız İhtilali sonrasında ortaya çıkan milliyetçi akımlar karşısında devletin reorganizasyonu ile sonuçlanacak bir reform süreci içerisine girmiştir. Nizam-i Cedid ile başlayan bu süreç, her ne kadar Sened-i İttifak ile kesintiye uğramış olsa da 1826 yılında Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılmasıyla birlikte güç kazanmış, Tanzimat ve Islahat fermanları ile devam etmiş ve modern devlet kurumlarının tesis edilmesiyle istikrar kazanmıştır. Bu sürecin taşradaki en önemli yansıması, Yeniçeri Ocağı’nın yerine kurulan ordunun taşradaki teşkilatlanma çalışmaları ve modern bir taşra idaresinin kurulması olmuştur. 1864 yılında yayımlanan Vilayet Nizamnamesi ile eyalet sistemine son verilmiş ve eyaletler yerine vilayetler kurulmuştur. Ülkemizde modern taşra idaresinin başlangıcı olarak kabul edilen bu düzenleme kapsamında kurulan Aydın vilayetinin merkezi de İzmir olmuştur. İzmir’in vilayet merkezi olmasıyla birlikte Kâtipzade Konağı’nın bulunduğu ve günümüzde Konak Meydanı olarak anılan bölge modern bir yönetim merkezine dönüşmüş ve bu özelliğini günümüzde de sürdürmektedir.

Detaylı Okuma İçin Kaynakça

Akansel, İ. H. (2010). İzmir Tarihi Sarıkışla ve Tarihi Orduevi. Harp Akademileri Basımevi.

Alpaslan, H. İ. ve Gülenç, E. A. (2019). İzmir Sarıkışla’nın İnşa Evreleri. TÜBA-KED Türkiye Bilimler Akademisi Kültür Envanteri Dergisi(19), 29-46.

Alpaslan, H. İ. (2022). Levant’ta Oryantalizm: İzmir’de Oryantalist Mimarinin Kaybolan Bir Örneği Olarak Sarıkışla Subay Mahfili. Sanat Tarihi Dergisi, 31(1), 599-623.

Ersoy, İ. K. (2000). İzmir Saat Kulesi. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 4(2), 277-287.

Gürel, A. (2021). İzmir Büyükşehir Belediyesi Hizmet Binası ve İnşaat Öyküsü.

İnalcık, H. (2016). Devlet-i Aliyye Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar IV (Âyânlar, Tanzimat ve Meşrutiyet). Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.

Kayın, E. (2023). Geçmişten Günümüze Kurtuluşun 100. Yılında İzmir Kamusal Mekânlar. İzmir Büyükşehir Belediyesi Yayınları.

Kızıl Öztürk, M. (2023). Osmanlı Arşiv Belgelerine Göre Yerel Yönetimden Ticarete İzmirli Kâtibzâdeler. Osmanlı Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, 17. 222-53.

Kurukaya, N. (2023). İzmir Hükümet Konağı Keşif Defteri. Sanat Tarihi Dergisi, 32(2), 549-575.

Nagata, Y. (1997). Tarihte Âyânlar (Karaosmanoğulları Üzerine Bir İnceleme). Türk Tarih Kurumu Yayınları.

Rengin Zengel, R. (2007). Dönüştürülmüş Bir Meydan: İzmir Konak Meydanı’na Analitik Bir Yaklaşım. Mimarlık, 334. 

Tural, E. ve Çapar, S. (2015). 1864 Vilayet Nizamnamesi. Türk İdari Araştırmalar Vakfı Yayınları.

Ülker, N (1990). İzmir Saat Kulesi. Lale 7, 9-14.

Ülker, N. (1992). İzmir Saat Kulesi, Ege Mimarlık, 4.

Yasin. T. (2019). XVIII. Yüzyılda İzmir’de Hayırsever Bir Kadın: Mehmet Paşa Kızı Ayşe Hanım ve Vakfı. Cihannüma Tarih ve Coğrafya Araştırmaları Dergisi, 5(1). 33-64.