Fatih Sultan Mehmet, 1453 yılında İstanbul’u fethettikten sonra, başkent olarak ilan ettiği kenti eski ihtişamına kavuşturmak amacıyla, hem imar çalışmalarına başlamış hem de şehrin nüfusunu arttırmak için Osmanlı Devleti’nin farklı bölgelerinde yaşayan birçok insanı, İstanbul’a yerleşmek üzere zorunlu göçe tabi tutmuştur. Zorunlu göçe tabi tutulanlar arasında, İzmir Yahudi cemaati de yer almıştır. Böylece, MS 2. yüzyıldan beri İzmir’de oldukları bilinen Yahudi cemaatinin varlığı son bulmuştur. Yaklaşık 100 yıllık bir aradan sonra, 16. yüzyılın ikinci yarısından itibaren İzmir’de yeniden bir Yahudi yerleşimi oluşmaya başlamıştır. Bu yerleşime kaynaklık eden Yahudi göçü, ilk olarak Tire ve Manisa gibi yakın yerlerden olmuştur. Daha sonra 17. yüzyılın başlarında, Selanik’ten İzmir’e yoğun bir Yahudi göçü yaşanmıştır. Bu göç, Selanik’te 16. yüzyılın ilk dönemlerinde gelişen çuha dokumacılığının yüzyılın sonuna doğru gerilemesi ve akabinde krize girmesinden ötürü gerçekleşmiştir. İzmir’deki Yahudi yerleşimine kaynaklık eden son göç dalgası ile de Portekiz’den sürgün edilen Yahudiler (Sefarad Yahudileri) gelmiştir.
Barnai’ye göre, 17. yüzyılın başlarında yaşanan göçlerle, İzmir’deki Yahudi cemaati sayısı altıya ulaşmış ve hazırlanan cemaat yasası ile birlikte İzmir Yahudi cemaatinin yönetim organları teşkil edilmiştir. Göçlerin farklı coğrafyalardan gerçekleşmiş olması, gelen grupların ayrı ayrı topluluklar hâlinde hareket etmesi sonucunu doğurmuştur. Buna bağlı olarak da her yeni gelen topluluk çoğunlukla kendi sinagogunu kurmuş ve onun etrafında organize olmuştur. Günümüzde Kemeraltı’nda Havra Sokağı olarak bilinen bu sokağın çevresi, Yahudiler tarafından “Birinci Juderia” olarak adlandırılan Yahudi Mahallesi’ydi. Bu mahallede 17., 18. ve 19. yüzyıllarda birçok sinagog inşa edilmiş, zaman içerisinde yaşanan deprem ve yangınlardan sonra bazıları onarılmış, bazıları da yeniden yapılmıştır. Bunlar arasında günümüze ulaşmayı başaran sinagogların sayısı 9’dur. Bu sinagoglardan 4’ü İzmir Musevi Cemaati Vakfı’na bağlı, ibadethane olarak kullanılmaktadır.
Havra Sokağı’nın etrafında, oldukça küçük bir bölge içerisinde, kimisi sırt sırta vermiş 9 sinagogun bir arada bulunması, dünyada eşine az rastlanır bir örnek teşkil etmektedir. Yahudi tarihinde önemli bir yeri olan Sabetay Sevi, İzmir doğumludur ve o da bu sinagoglarda eğitim görmüş, ibadet etmiş ve fikirlerini geliştirmiştir. Kendisini mesih ilan ettikten sonra, dönemin hahambaşısı tarafından İzmir’den sürülmüş ancak daha sonra tekrar İzmir’e dönmüş ve bugün hâlâ ayakta olan Portekiz Sinagogu’nu ele geçirip kendi dinî hareketinin merkezi yapmıştır. Yahudilik üzerindeki etkileri günümüze kadar devam eden bu gelişmeler, eski ismiyle Birinci Juderia’yı günümüzdeki ismiyle Havra Sokağı’nı hem İzmir hem Türkiye hem de Yahudi tarihi açısından özel kılmaktadır.
Yahudi cemaati, ağırlıklı olarak ticaretle uğraşmış ve 18. yüzyılın sonlarına kadar özellikle Batılılar ile yapılan ticarette önemli roller üstlenmiştir. Ancak zaman içerisinde Yahudi cemaati bu ticaretteki rollerini Rumlara kaptırmışlar ve bu yüzden genel refahlarında ciddi bir gerileme yaşamışlardır. O dönem sayıları giderek artan ve günümüze ulaşmayı başarmış az sayıdaki kortejoların varlığı da bu durumu teyit etmektedir.
19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Yahudi cemaati, Fransa merkezli Alliance Israélite Universelle (Evrensel Yahudi Birliği) tarafından yürütülen çalışmalar ve açılan okullar sayesinde yeniden toparlanmaya başlamıştır. Bu toparlanmayı Karataş’ta kurulan “İkinci Juderia” yani Yeni Yahudi Mahallesi’nin gelişimi üzerinden takip etmek mümkündür. Ticarette öne çıkan ve bu sayede zenginleşen Yahudi aileleri, Kemeraltı’nı terk edip yeni imara açılan Karataş bölgesine yerleşmiştir. Bölgedeki Yahudi nüfusunun artmasıyla yeni bir ibadethane yapılması şart olmuş ve buna binaen 1907 yılında, hâlen kullanılan Beth İsrael Sinagogu ibadete açılmıştır. O yıllarda şehrin önemli Yahudi tüccarlarından Nesim Levi’nin (Bayraklı) yaptırdığı Tarihî Asansör Kulesi ve Karataş Hastanesi de varlığını sürdürmektedir.
İzmir Jewish Heritage http://www.izmirjh.com