Birgi Geleneksel Yerleşimi

Birgi’nin kent şemasında konut ve ticaret bölgeleri ayrılmaktadır. Kentin merkezinde bulunan Ulu Cami’nin kuzey ve doğusunda, 18. ve 19. yüzyıllara ait yoğun bir konut dokusu, Ulu Cami’nin güneyinde ise erken Cumhuriyet Dönemi’ne ait yeni çarşı ve konut yapıları bulunmaktadır. (Çakmak, 2019, s. 22)

Tarih boyunca sel, deprem, yangın, veba salgını gibi felaketler geçiren Birgi’de, sivil mimari önemli derecede zarar görmüştür. 1671 yılında Birgi’yi ziyaret eden Evliya Çelebi, Ulu Cami’nin kuzeyindeki eski yerleşim yerinden ”…Evleri kiremitli olup iki bin altı yüz adettir. Tire’den gelirken Birgi bağ ve bahçeden hiç görülmez. Kırk yedi un değirmeni olup inciri, narı, üzümü, ipek iğliği meşhurdur….” diye bahsetmektedir. Ayrıca, iç kale ve aşağı şehirde on sekiz mahalle, yirmi dört mihrap, iki yüz dükkan, iki han ve dört yüz kiremitli kargir ev bulunduğunu belirtmektedir. Birgi’de evler, Ödemiş’teki diğer dağ köylerinde de olduğu gibi, yamaca kurulmuş ve kademe kademe yükselmektedir, ulaşım dar, ızgara sistemine sahip, rüzgardan ve sıcaktan korunan sokaklardan sağlanmaktadır. (Altınoluk, 2007, s.21-46). Her birinin bahçesi/avlusu bulunan Birgi geleneksel sivil mimari cephelerinde, kökeni efsanelere, mitolojilere ve inançlara dayanan, genellikle kiremit ve taşlar ile oluşturulan hayat ağacı, göz, nar, güneş, başak gibi simgeler bulunmaktadır (s.55). Taş bahçe duvarları yer yer evlerin cepheleri şeklinde devam etmekte, sokak bütünlüğü oluşturmaktadır. İki odalı, zemin+1 katlı açık sofalı örneklerden sofanın kapatılmış olduğu son dönem örneklerine kadar hem boyutları hem de plan şemasıyla, cumbalı geleneksel Türk Evi mimarisine sahip Birgi evlerinin, yerel özellikler ile bütünleştiği, bulunduğu coğrafyanın doğal yapısına uyum sağladığı söylenebilir. Zeminden çatıya daralarak yükselen bacalar, cephenin dışına taşmakta, üst kısımlarında farklı formlarda küpler bulunmaktadır. Evlerin 1. katlarında yaşama mekanları bulunurken, depo, kiler, ahır ve samanlık zemin katlarda yer almakta, mutfak, fırın, çeşme ve helâ evin bahçesinde bulunmaktadır. Bazı evlerin bahçesinde kuyu bulunmakta, bazılarında hayvan ve at arabasının girişi için avluya/bahçeye açılan geniş bir kapı bulunmaktadır. (s.66-74). Bu mütevazi evlerin zemin katları dere taşlarıyla yığma teknikle, üst katları ise genellikle bağdadi sistemle (ahşap çıtaların arasında hımış dolgusu) inşa edilmiştir. Aynı bölgede Çakır Ağa, Sandıkoğlu, Kerim Ağa ve Paşazade Konağı gibi görkemli sivil mimari örnekleri de bulunmaktadır. Çakır Ağa Konağı, zemin+2 kattan oluşmaktadır.